Sitoplazma Organeller ve Hücrelerin Karşılaştırılması
Sitoplazma Organeller ve Hücrelerin Karşılaştırılması
SİTOPLAZMA
ORGANELLER
ve
HÜCRELERİN KARŞILAŞTIRILMASI
SİTOPLAZMA
Sitoplazma;
» Hücrede organellerin dışında kalan, çekirdek ile hücre zarı arasını dolduran kısma Sitoplazma adı verilir.
» Hücredeki hayatsal faaliyetlerin gerçekleştiği plazmadır. Tüm hücrelerde bulunur.
» Sitoplazma ; koyu kıvamlı yarı akışkan (kolloidal) sıvı kısım (sitozol) dan oluşur.
Sitoplazma Özellikleri;
1- Yarı akışkan (kolloidal) yapıdadır.
2- Canlı hücrelerde hareket hâlindedir.
3- Hücre iskeleti, sitozol ( sıvı kısmı) ve organellerden oluşmuştur.
4- İçerdiği sitozolde çeşitli inorganik ve organik maddeler bulundurur. (enzimler, RNA, organik bileşiklerin yapı taşları (amino asitler, nükleotidler gibi) yıkım tepkimeleri sonucu oluşan atık ürünler, koenzimler, iyonlar , mineraller…)
5- Sitozolün büyük kısmı sudan oluşmuştur. ( % 70 %90 )
6- Sitoplazma solunum, fotosentez, beslenme, sindirim, boşaltım gibi bütün yaşamsal olayların geçtiği yerdir.
- Sitoplazmanın organeller hariç yarı akışkan kısmına SİTOZOL denir.
- Prokaryot hücrelerde sitozol içinde DNA da bulunur.
- Yaşlanmayla birlikte hücrelerin sitoplazmanın su oranı azalır.
» Ökaryot bir hücrenin sitoplazmasında DNA bulunmaz. Ökaryot hücrelerde DNA , çekirdek içinde bulunur.
Uyarı:
Sitoplazmada ATP üretimi (fosforilasyon) gerçekleşir.
ORGANELLER
» Zar sayısına göre organeller üç grupta incelenebilir.
UNUTMA !
* Ribozom : Prokaryot yapılı hücrelerde sadece ribozom organeli bulunur.
» Bir hücrenin görevi ne ise o hücrede, görevi ile ilgili organeller daha boldur.
Örneğin;
Kas hücreleri, hareketi sağladığı için enerji kullanımı fazla olan hücreleridir. Bu nedenle de kas hücrelerinde, hücreye enerji sağlayan mitokondri organeli sayısı diğer hücrelere göre daha fazladır.
DİKKAT ET !
» MEZOZOM, tam olarak bir organel sayılmaz. Ökaryot hücrelerde görülmez.
» Mezozom ,sadece prokaryotlarda bulunan ve hücre zarının katlanmasıyla oluşmuş bir yapıdır.
Mezozom:
√ Bakteri sitoplazmik zarının hücre içine doğru katlantılar yapmasıyla oluşan yapıdır.
√ Oksijenli solunum yapan prokaryotlarda solunum yüzeyini artırarak solunumu hızlandırmak amacıyla hücre zarının sitoplazma içine doğru kıvrımlar yapması ile oluşan yapıdır.
√ Mezozom üzerinde solunum enzimleri bulunur.
√ Mitokondrinin görevini yapar.
HATIRLATMA:
Hücre Zarının Farklılaşması İle Oluşan Yapıları
1.Villus ( ve Mikrovilluslar)
2. Yalancı ayak
3. Sil
4.Kamçı
5. Pinositik (pinositoz) cep
6. Mezozom
1. Villus (Mikrovilluslar):
Hücre zarının dışarı doğru oluşturduğu parmak şeklindeki çıkıntılardır.
Bağırsak epitelinde besinleri emme görevi olan hücrelerde, hücre zarının bir miktar sitoplâzmayla dışarı doğru oluşturduğu parmak şeklindeki uzantılara villus denir. Villusların üzerindeki daha küçük uzantılara MİKROVİLLUS denir.
2. Yalancı ayak:
Amip, akyuvar ve cıvık mantar hücrelerinde besin bulma ve yer değiştirme için hücre zarının oluşturduğu geçici uzantılardır.
Yalancı ayaklar, hareket ve besin alımında (fagositoz) kullanılır.
3. Sil:
Kısa ve çok sayıda uzantılardır. Siller hem bir hücreli hem de çok hücreli ökaryot canlılarda bulunur.
4.Kamçı:
Kamçılar, sillerden daha uzun olmaları ve dalga benzeri hareketleriyle farklılık gösterir.
5. Pinositik (pinositoz) cep:
Porlardan geçemeyecek kadar büyük sıvı besinlerin alınmasında hücre zarında oluşan geçici çöküntülerdir.
6. Mezozom:
Oksijenli solunum yapan prokaryotlarda solunum yüzeyini artırarak solunumu hızlandırmak amacıyla hücre zarının sitoplazma içine doğru kıvrımlar yapması ile oluşan yapıdır.
Bakterilerde mitokondri görevi gören zar kıvrımlarıdır. Burada solunum enzimleri bulunur.
1- RİBOZOM ( zarsız organel ):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Hücrelerde bulunan en küçük organeldir.
2- Ökaryot ve prokaryot tüm hücrelerde ortak olarak bulunan zarsız organeldir.
» Prokaryot hücrelerde bulunan tek organeldir.
» Olgun alyuvar hücrelerinde bulunmaz. (Memelilerin olgun alyuvar hücrelerinde bulunmaz. Ancak bu hücre ilk üretildiğinde ribozoma sahiptir. Organel ve çekirdeklerini sonradan kaybetmektedir.)
3- Büyük ve küçük olmak üzere iki alt birimden oluşur. Normalde bu iki alt birim birbirinden ayrıdır. Protein sentezleneceği zaman bir araya gelirler.
4- rRNA ve proteinden oluşur. Bu nedenle ‘’Nükleoprotein özelik ‘’ gösterir.
5- Ribozomun alt birimlerinin sentezi çekirdekçikte olur.
( Çekirdekçik bölgesinde, yapısını oluşturan rRNA ve protein üretildiğinden, üretim yeri çekirdekçiktir. )
Bulunduğu Yer:
Ribozom organeli hücrede;
» Prokaryot hücrelerde ; sitoplazmada serbest halde bulunur.
» Ökaryot hücrelerde;
1- Sitoplazmada serbest halde tek tek veya polizom (poliribozom) halinde bulunur.
Polizom (Poliribozom):
- Bir hücrede aynı protein çeşidinden çok sayıda üretilmek istendiğinde çok fazla ribozom teşbih tanesi gibi art arda dizilip bir araya gelerek polizom (poliribozom) oluşturur.
- Büyük protein moleküllerinin sentezi polizomda gerçekleşir.
- Bu sayede kısa sürede aynı proteinden çok sayıda üretilebilir.
2- Bazı organellerin zarlarının üzerinde bulunur.
- endoplazmik retikulumun ( ER ) ve çekirdek zarının üzerinde bulunur.
3- Bazı organellerin içinde bulunur.
- mitokondri ve kloroplastta organellerinin içinde bulunur.
Ribozomun hücrede bulunduğu yerler:
GÖREVİ:
Ribozomun organelinin hücredeki görevi;
» Protein sentezlemektedir.
» Enzimler protein yapılıdır. Dolayısıyla enzimlerde ribozomlarda üretilir.
- Sadece proteinden oluşan basit enzimlerin sentezi ribozomda gerçekleşir.
- Bu nedenle enzimler işlevsel yani aktif iş yapan proteinler olarak da tanımlanır.
UYARI !
» Ribozomların görevi, amino asitlerden protein sentezi yapmaktır. Ribozomlar amino asit sentezi yapmaz.
» Bir hücre aynı proteinden çok sayıda üretmek isterse, bu olayı polizomlar sayesinde daha kısa sürede gerçekleştirebilir.
» Genellikle ‘’ Endoplazmik Retikulum zarları üzerinde bulunan ribozomlar hücre dışına verilecek proteinlerin, serbest ribozomlar ise hücrenin içinde kullanacağı proteinlerin sentezini yapar.
» Her hücrenin ribozom sayısı bulunduğu doku tipine, işlevine ve hücre bölünmesine bağlı olarak değişir.
Ribozomun görevi: Protein sentezlemektir.
- Poliribozomlar daha kısa sürede protein sentezlenmesini sağlar.
» Ribozom organelinin faaliyetinin artması ile hücrenin :
- Turgor basıncı artarken osmotik basıncı azalır, pH değeri artar.
Ribozomlarda gerçekleşen protein sentezi tepkimesi;
n(amino asit) → Polipeptit (protein) + (n-1) Su
- şeklinde olduğuna göre, ribozom etkinliği artmış bir hücrede;
1- Amino asit miktarı azalır.
2- Peptit bağı sayısı artar.
3- Su miktarı artar.
4- Çeperli hücrelerde turgor basıncı artar, osmotik basınç azalır.
5- Dipeptit, tripeptit, … protein miktarı artar.
6- ATP miktarı azalır.
2- SENTROZOM ( zarsız organel ):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Bir sentrozom, birbirine dik olarak yerleşmiş iki adet SENTRİYOL adı verilen iki ayrı birimden oluşmuş̧ bir organeldir.
2- Her bir sentriyol, dokuz adet üçerli mikrotübülden meydana gelir.
3- Hücrede, çekirdeğin yakınında bulunan zarsız bir organeldir
4- Sentrozom organeli hücrede normalde bir tanedir. Ancak bölünme sırasında kendini eşleyerek ( bölünmenin interfaz evresinde eşlenir.) iki tane olur.
Sentrozom organeli :
1- Hayvan hücrelerinin birçoğunda, bulunur.
» Sinir hücreleri, olgun alyuvarlar, yumurta, çizgili kas hücrelerinde sentrozom organeli YOKTUR.
» Bu hücrelerin sentrozom organelleri olmadığı için bölünemezler.
2- Alglerde bulunur.
3- Mantarlarda bulunur.
4- Bitki hücrelerinde bulunmaz.
» (Tam olarak ‘’gelişmiş yapılı bitkilerin ‘’ hücrelerinde sentrozom yoktur .‘’İlkel yapılı bitkilerde’’ sentrozom vardır.)
Görevleri:
1- Hücre bölünmesi sırasında iğ iplikleri oluşturarak hücre bölünmesine yardım eder.
» Görev yapmaya başlamadan kısa bir süre önce kendini eşleyerek hücrenin zıt kutuplarına hareket eder ve iğ̆ ipliklerinin oluşumunu sağlar.
» İğ iplikleri bölünme sırasında kromozomların hücre içindeki hareketini sağlayan yapılardır.
2- Ayrıca; Kamçı, sil gibi hücre hareketini sağlayan yapıların oluşumunda rol alır. ( Sperm hücrelerindeki kuyruk oluşumu gibi )
NOT:
» Kanser tedavisinde uygulanan yöntemlerden biri de KEMOTERAPİDİR.
» Kemoterapideki ilaçlar hücre bölünmesi esnasında sentriyoller arasında oluşan iğ iplikleri üstünde etkilidir.
» Bu ilaçlar iğ ipliklerinin oluşmasını engelleyerek kanserli hücrelerin bölünüp çoğalmasını durdurur.
NOT:
» Yumurta hücresinde sentriyol ( sentrozom) bulunmaz.
» Döllenmede ilk bölünmede kullanılacak olan iğ ipliklerini spermden yumurtaya aktarılan sentrozomlar sağlar. Bunlardan biri yumurtaya gönderilirken, diğeri spermin hareketini sağlayan kamçıya dönüşür.
» Sperm içinde bulunan sentrozom döllenmeye katılarak zigotun sentrozomu haline gelir.
» Bu nedenle vücudumuzda bulunan tüm sentrozomlar babamızın spermi içindeki sentrozomdan kopya alınarak üretilmiştir.
DİKKAT ET !
» Sentrozom genelde bölünmeyle ilgili olsa da bunun istisnai bir durumu da vardır.
» Sentrozom hücrede sil, kamçı gibi yapıların oluşmasın da sağlar.
» Sperm hücresinde sentrozom vardır ancak sperm hücresi bölünemez.
» Spermde ki sentrozomu oluşturan iki sentriyolden biri spermin hareketini sağlayan kamçıya dönüşür. Diğeri de zigota aktarılır.
» Zigot, bölünebilen bir hücredir.
» Zigotu oluşturan yumurtada sentrozom kesinlikle yoktur.
» Bu durumda zigotun bölünmesi için gerekli sentrozom spermden geçen sentriyolün çoğalmasıyla oluşacaktır.
3- ENDOPLAZMİK RETİKULUM ( ER ) ( Tek Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Ökaryot hücrelerde hücre zarı ile çekirdek zarı arasında uzanan, kanalcık ve borucuklar sistemidir.
2- Hücre zarın ve çekirdek dış zarından oluşur.
3- Olgunlaşmış memeli alyuvarlarında yoktur.
Endoplazmik Retikulumun Görevleri;
- Çekirdek zarını oluşturur ve çekirdek zarı ile doğrudan bağlantılıdır.
- Sitoplazmayla birlikte hücreye mekanik desteklik sağlar .
- Hücre içerisinde gerçekleşen asidik ve bazik tepkimelerin birbirini etkilemeden gerçekleşmesini sağlamaktır.
- Hücre içinde madde içi iletimi sağlar. (Zarları üzerindeki ribozomların sentezlediği proteinleri golgi aygıtına taşır.)
- Çizgili kasların kasılmasında ve gevşemesinde görev alır.
- Karbonhidrat, yağ ve protein sentezinde görev alır.
- Er’den oluşan organeller, golgi, lizozom ve kofuldur.
- Golgi cisimciği ile birlikte çalışır.
» Bitki ve hayvan hücrelerinde ( memelilerin olgun alyuvar hücreleri hariç ) hücrelerinde bulunur.
» Endoplazmik retikulum (ER) üzerinde ribozom taşıyıp taşımamasına göre ikiye ayrılır . Bunlar:
1- Granüllü ( üzerinde ribozom bulunan) ER
2- Granülsüz ( düz ) ER
1- Granüllü ( üzerinde ribozom bulunan) ER: (proteinlerin işlenmesi.)
1- Üzerinde ribozom bulunur.
2. Protein sentezinin çok fazla yapıldığı enzim, hormon ve salgı üretiminin çok olduğu hücrelerde bol miktarda bulunur. ( Örneğin ; sindirim enzimlerini sentezleyen hücrelerde)
3. Üzerindeki ribozomların ürettiği proteinlerin moleküllerin golgi cisimciğine taşınmasından sorumludur.
4. Hücre dışına salgılanacak, proteinlerin üretiminden GER üzerindeki ribozomlar sorumludur.
» Hücre içerisinde kullanılacak proteinler sitoplazmadaki serbest ribozomlarda ve poliribozomlarda üretilir.
Ayrıca;
- çekirdek zarı oluşumunda,
- lizozom, golgi aygıtı ve koful organellerinin oluşumunda,
- hücreye desteklik sağlamada görevlidir.
» Bazı proteinler ER de çeşitli işlemlerle yapısal değişikliğe uğratılarak işlenir. İşlenen bu proteinler golgiye taşınır.
» Granüllü Endoplazmik Retikulum üzerinde sentezlenen proteinler hücre dışında kullanılacak proteinlerdir.
» Hücre içerisinde kullanılacak proteinler Sitoplazmadaki serbest ribozomlarda ve poliribozomlarda üretilir.
2- Granülsüz ( düz) ER: (Lipit sentezi.)
1- Üzerinde ribozom bulunmaz.
2- Özellikle Lipit ( yağ ) sentezinde rol oynar.
3- Karbonhidrat, fosfolipit (hücre zar yapısındaki lipit çeşidi), steroit (eşey hormonları gibi) sentezi yapar.
4- Karaciğer hücrelerinin ilaç̧ ve zehiri etkisiz hâle getirmesinde görev alır.
» ( İnsan karaciğer hücrelerinde ilaçların ve zehirli maddelerin etkisiz hâle getirilmesinde rol oynar.)
5- Karaciğer hücrelerinde glikojen depolanmasında görev yapar.
6- Kas hücrelerinde kalsiyum ( Ca + + ) iyonlarının depolanmasında görevlidir. (kalsiyum, kas hücrelerinde kasılma için gereklidir.)
» Özellikle yağ sentezi yapan ve steroit tipte hormon sentezi yapan hücrelerde bol miktarda bulunur. ( Örneğin ; eşey hormonu üreten eşey hücrelerinde)
4- LİZOZOM ( Tek Katlı Zarlı Organel): ( İntihar Keseciği )
Yapısı ve Özellikleri:
1- Lizozom, içerisinde sindirim (hidroliz) enzimlerini bulunduran tek katlı zarla çevrili bir organeldir.
2- Lizozom içeriğinde bulunan enzimler iş yapmazken pasif haldedir. Lizozom görevini yaptığı sırada aktif hale geçmektedir.
» (Lizozom içeriğinde bulunan enzimler, bulunduğu ortamın yaklaşık pH = 5 civarında (asitik ortamda) olduğunda aktif olmaktadır.)
3- Tüm hayvan hücrelerinde bulunur. ( Dikkat: Olgun alyuvar hücrelerinde bulunmaz.)
» Akyuvar , makrofaj ve karaciğer hücrelerinde ( karaciğerdeki kuppfer hücrelerinde) sayıca fazla miktarda bulunur.
» Özellikle pinositoz ( sıvı büyük molekülleri içine alma ) ve fagositoz ( katı büyük molekülleri içine alma ) yapan hücrelerde bol miktarda bulunur.
» Gelişmiş yapılı bitkiler ve mantar hücrelerinde bulunmaz.
» Basit (ilkel) yapılı bitkilerde fitolizozom denilen lizozom benzeri yapılar vardır.
4- Lizozom organeli ;
» Ribozom, Endoplazmik retikulum ve golgi organellerinin faaliyetleri oluşur.
5- Lizozom, içinde bulunan sindirim enzimlerini kendisi değil, ribozom üretir.
» Lizozom, ribozom tarafından üretilen sindirim enzimlerini depo eder.
Görevleri:
1- Hücre içi sindiriminde görevlidir.
⇒Hücre dışında bulunan büyük moleküllü̈ besin maddesinin endositoz (Fagositoz ve pinositoz) ile hücreye alınması ile bir besin kofulu meydana gelir.
⇒Besin kofulu, lizozom ile birleşerek lizozomun içerdiği sindirim enzimleri ile yapı taşlarına parçalanır.
⇒Bu yapı taşları, hücrede ihtiyaç̧ duyulan yerlerde kullanılır.
⇒(Fagositozla içeri alınan molekül besin dışında bir mikroorganizma olabilir.
⇒Spermin yumurta zarını eritmesi de lizozom enzimiyle gerçekleşir.)
2- Hücre içinde yaşlanmış, yıpranmış ya da işlevini yitirmiş ve fazla organellerin parçalanmasında görevlidir. ( Otofaji )
3- Otoliz olayında görevlidir.
OTOLİZ: Organizmada ölüm ve bazı hastalık durumlarında hücre içi kontrol mekanizması bozulduğunda zar yapısı bozulur ve lizozom enzimleri serbest kalırsa hücre kendi kendini sindirerek ortadan kalkar. Bu olaya OTOLİZ denir. Otoliz, hücrenin ölümüne sebep olur.
Örneğin:
- Kertenkelenin korku durumunda, kurbağaların da larva dönemden ergin döneme geçişlerinde kuyruğunu bırakmaları,
- İnsanlarda düzenli olarak kemik yıkılması veya insanın embriyonik dönemde parmak arasındaki perdeleri oluşturan hücrelerde bulunan lizozom enzimleri rafından sindirilerek bu perdelerin ortadan kalkması.
- Yılanların deri değiştirmesi, otoliz olayı ile sağlanır.
Lipofuksin Pigmentinin ( Yaşlılık pigmenti):
» Besinler, besin kofuluna alındıktan sonra lizozom keseleri bu kofullarla birleşir ve difüzyonla hücre zarından geçebilecek kadar küçük moleküllere parçalanır.
» Geride kalan atık maddeler yüksek organizasyonlu canlılarda birikir ve bir zaman sonra hücre yaşlanmasıyla birlikte lipofuksin pigmentinin oluşumu görülür.
» Biriken bu madde yaşlı bireylerin ellerinde, omuzlarında ya da yüzünde kahverengi lekeler oluşturur.
NOT !
» Lizozom aktivitesinin azalması bazı hastalıklara ve deri hücrelerinde lekelenmelere sebep olabilmektedir.
Örneğin: Sinir hücrelerinin lizozomlarında lipitleri sindiren enzimlerin eksik olması durumunda sinir hücrelerinde biriken lipitler hücrelerin fonksiyonlarının bozulmasına yani Tay-Sachs Hastalığına neden olur.
» Lizozom hücre içi sindirimini sağlar. Hücre dışı sindirime katılmaz. Lizozom, içinde bulunan sindirim enzimlerini kendisi değil, ribozom üretir.
» Amip, paramesyum gibi sıvı ortamda yaşayan canlılar hücre dışı sindirim yapmazlar.
Bunlar, fagositozla ( büyük katı maddelerin endositozu) hücre içine aldıkları besinleri lizozom yardımıyla hücre içinde sindirirler. Bu yüzden bunlarda lizozom sayısı daha fazladır.
UNUTMA !
» Lizozom sindirim enzimleri üretmez.
» Lizozom hücre dışı sindirim yapmaz.
» Lizozom organelinde hidroliz tepkimeleri gerçekleşir.
5- GOLGİ CİSİMCİĞİ (AYGITI) (Tek Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Golgi aygıtı üst üste dizilmiş yassı keseciklerden oluşmuş̧, tek katlı zarla kaplı bir organeldir.
2-Hücrenin çekirdeğe ve endoplazmik retikuluma yakın yerinde bulunur.
3- Endoplazmik Retikulumun farklılaşmasıyla meydana gelmiştir.
4- Olgun alyuvar hücreleri ve sperm hücreleri hariç tüm ökaryot hücrelerde golgi bulunur. (Salgı yapan hücrelerde ( tükürük bezi ,endokrin bez gibi) ve sinir hücrelerinde bol miktarda bulunur.)
Golginin oluşumu:
» Ribozomlarda sentezlenen proteinler endoplazmik retikulum aracılığı ile kesecikler içerisinde golgi aygıtına taşınır.
» Golgi cisimciği endoplazmik retikuluma bakan yüzeyine bağlanan kesecikler içeriğini boşaltarak golgi aygıtının yapısına katılır.
» Golgi cisimciği endoplazmik retikulumdan gelen bu kesecikler vasıtasıyla gelişir.
» Golgi cisimciğine gelen proteinler golgi kanalları boyunca ilerlerken değişikliğe uğratılarak yapısı geliştirilir.
» Golgi cisimciğinde de bu moleküllere yağ, şeker, fosfat ve sülfat grupları eklendiği gibi bazı moleküllerde çıkarılarak molekülün ana yapısı değiştirilebilir.
» Bu şekilde son halini alan molekül golginin hücre zarına bakan yüzeyinden kesecikler halinde salınır.
Görevleri:
» Hücrede salgılama ve zar fabrikası gibi görev yapar.
» Salgı yapar, paketler ve salgının hücre dışına salgılanmasını sağlar.
1- Glikoprotein, glikolipit, yağ̆ sentezi ve selüloz oluşumu golgi aygıtı tarafından sağlanır.
2- Enzim, hormon gibi düzenleyicileri de sentezler.
3- Salgı yapan hücrelerde çok gelişmiştir.
Örneğin: Tükürük bezi hücreleri , Goblet hücreleri , Sinir hücrelerinde bol miktarda bulunur.
4- Lizozom ve koful organellerinin oluşumunda endoplazmik retikulumla birlikte golgi aygıtı da görev yapar.
5- Hücre zarının yapımında ve onarımında rol oynar. (hücre zar yapısındaki , Glikoprotein, glikolipit üretimi yaparak)
6- Bitkilerde hücre duvarını oluşumunda görev alır.
7- Bitkilerde hücrelerinin bölünmesi sırasındaki ara lamel ( orta lamel ) oluşumunu sağlar.)
Not:
» Sinir hücrelerinde işlev kaybına neden olan ‘’Alzheimer’’ ve ‘’ Kistik Fibrozis’’ hastalığında golgi cisimciğinde yapısal ve işlevsel anormallikler olduğu tespit edilmiştir.
6- KOFUL ( Tek Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Kofullar tek katlı zarla çevrili içi sıvı dolu keselerdir.
» Koful öz suyu denilen bu sıvı içerisinde şeker, protein, organik asitler, mineraller, alkaloit maddeler, antosiyanin pigmentleri bulunur.
2- Ökaryot hücrelerde bulunur.
3- Genel olarak, bitki hücrelerinde tek ve büyük, hayvan hücrelerinde küçük ve çok sayıdadır.
4- Çekirdek zarı, hücre zarı, endoplazmik retikulum ve golgi aygıtı tarafından oluşturulur.
Görevi:
♦ Hücre içerisinde çeşitli görevleri bulunan kofullar, genel olarak ; DEPO ORGANELİDİR .
» Kofullar görevlerine göre altı grupta incelenir . Bunlar :
1- Merkezi koful,
2- Besin kofulu,
3- Sindirim kofulu,
4- Boşaltım kofulu,
5- Salgı kofulu,
6- Kontraktil ( Vurgan ) koful,
1- Merkezi Kofulu:
» Bitki hücrelerinde bulunan kofuldur. Hücrenin ortasında büyük bir alan kaplar ve zarı da TONOPLAST olarak isimlendirilir.( Hayvan hücrelerinde bulunmaz.)
Merkezi kofulun görevi :
» Genel olarak, DEPO KOFULU olarak görev yapar.
» Atık madde, pigment ve su depolanmasını sağlar.
UNUTMA!
» Olgun bitki hücrelerinde genellikle büyük bir merkezi koful bulunur.
» Merkezi koful hayvan hücrelerinde bulunmaz.
» Bitki hücrelerinde lizozom olmadığından bitki hücresinin merkezi kofulu, lizozoma eşdeğer kapasitede işlev görebilir.
Merkezi Kofulu:
- İçerdiği bolca su sayesinde bitki hücresinin turgor hâlinde olmasına neden olarak bitkiye diklik sağlanmasına yardımcı olur.
- Antokyan madde olarak isimlendirilen renkli maddeler ile bitkiye renk verir.
- Potasyum ve klor gibi bazı inorganik maddeleri, glikoz ve amino asit gibi bazı organik maddeleri depolar.
- Depoladığı zehirli veya kötü lezzetli maddeler ile bitkinin kendini hayvanlardan korumasına yardımcı olur.
- Atık maddelerin hücrede biriktirildiği yerdir.
2- Besin Kofulu:
» Hücre zarından geçemeyen ve bu nedenle endositoz ile hücreye alınan makromoleküllerin etrafının hücre zarı ile çevrilmesi sonucu oluşur.
3- Sindirim Kofulu:
» Besin kofulunun lizozom organeli ile birleşmesi sonucu oluşur. Besin maddelerinin sindirimi, sindirim kofulunda gerçekleşir.
4- Boşaltım Kofulu:
» Hücredeki metabolizma olayları sonucunda açığa çıkan atık maddelerin ekzositozla hücreden uzaklaştırılmasını sağlar.
5- Salgı Kofulu:
» Hücrede üretilen salgı maddelerinin (enzim, hormon ya da özel bir madde) ekzositozla hücre dışına atılmasını sağlayan kofuldur. Golgi aygıtı veya endoplazmik retikulum tarafından oluşturulur.
6- Kontraktil ( Vurgan ) Kofulu:
» Tatlı suda yaşayan amip, öglena ve paramesyum gibi tek hücreli canlılarda bulunur. Hücreye giren fazla suyun aktif taşıma (suyun ATP harcanarak dışarıya taşındığı tek olaydır.) ile hücreden uzaklaştırılmasından sorumludur.
Kontraktil ( Vurgan ) Kofulu:
» Tatlı sularda yaşayan bir hücrelilerde (paramesyum, amip, öglena gibi) kontraktil koful bulunmasına rağmen tuzlu sularda yaşayanlarda bulunmaz.
» Kontraktil koful, hücre içine giren fazla suyun aktif bir şekilde ATP harcanarak dışarı atılmasında görevlidir.
UNUTMA !
» Kontraktil koful ile suyun dışarı atılması olayı suyun enerji harcanarak atıldığı tek yerdir.
NOT !
» Bitki hücrelerinde kofullar büyük ve az sayıdadır.
» Hayvan hücrelerinde ise kofullar küçük ve çok sayıdadır.
» Genç bitki hücrelerinde kofullar yaşlı bitki hücrelerine göre daha küçüktür.
7- PEROKSİZOM ( Mikro Cisimcik ) ( Tek Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Peroksizom, çoğu ökaryot hücrede bulunan tek katlı zara sahip bir organeldir.
♦ Hayvansal organizmalarda peroksizomlar, özellikle metabolik aktivitesi daha yüksek olan karaciğer, kalp, kas ve böbrek hücrelerinde daha fazla bulunur.
♦ Bitkilerde tohum ve yapraklarda bulunur.
2- Peroksizom organelinde bulunan katalaz enzimi, zehir etkisi olan hidrojen peroksitin (H2O2 ) su ve oksijene dönüştürülmesini sağlar.
Katalaz
2 H2O2 —————» 2 H2O + O2
(Hidrojen Peroksitin ) (Su) (Oksijen)
3- Bazı peroksizomlar, yağ asitlerinin oksijenli solunuma katılabilmek için oksijen kullanarak parçalanmalarını sağlayarak hazır hale getirilmesini sağlar. Bu şekilde mitokondriye yardım eder.
PEROKSİZOM
- Peroksizomlar lizozomlara görünüm olarak benzemelerine karşın, Golgi aygıtından tomurcuklanmayla meydana gelmezler.
Gerçekte pereksizomlar;
» Lipit ve enzimlerin bir araya gelmesiyle oluşur ve ikiye bölünme yoluyla çoğalırlar.
» Lizozomlar hidrolaz enzimlerini içerirken peroksizomlar daha çok oksidaz enzimleri içerirler.
NOT:
» Peroksizomlar, mitokondri gibi oksijen kullanan organeldir. Ancak ATP sentezi yapmazlar. Bölünerek çoğalabilirler.
Peroksizom ( Mikro Cisimcik):
NOT:
» Karaciğerde alkol, ilaç gibi zararlı maddelerin toksik (zehir) etkilerini yok eder.
» Peroksizomlar yağ asitlerini mitokondrinin kullanabileceği daha küçük moleküllere dönüştürürken oksijen tüketilir.
8- MİTOKONDRİ ( Çift Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
1- Prokaryot canlılar ve memeli olgun alyuvarlarının dışında oksijenli solunum yapan tüm hücrelerde bulunur.
2- Mitokondriler hücrenin enerji santralleridir. Oksijenli solunum ile ATP üretir.
3- Çift zarlıdır.
4- Dış zar düz, iç zar kıvrımlıdır.
5- İçteki Kıvrımlı bu yapıya KRİSTA denir.
6- Krista üzerinde ETS ( Elektron taşıma sistemi) elemanları (enerji üretiminde görev alan enzimler) vardır.
7- Kristadaki kıvrımlar mitokondrinin yüzeyini genişletir. Böylece daha fazla ATP üretilir.
8- Kendisine ait DNA, RNA ve ribozomu vardır.
9- İçini dolduran sıvıya MATRİKS denir.
10- Matriks sitoplazma benzeri bir sıvıdır ve içerisinde inorganik ve organik maddeler bulunur. Matriks içerisinde, DNA, RNA, ribozom, solunum enzimleri, protein, su ve mineraller bulunur.
11- Mitokondrilerin kendilerine özgü sınırlı bilgi taşıyan DNA’sı sayesinde kendilerini eşleyebilirler.
(Mitokondriler hücre içinde enerji ihtiyacına göre Kendi DNA ‘ sı ile kendini çoğaltabilir. Ancak bu çoğalma çekirdek DNA’sının kontrolünde gerçekleşir.)
12- Oksijenli solunum ile enerji üretiminin yapıldığı organeldir. Çok fazla enerji harcayan hücrelerde bol miktarda bulunur. (sinir hücresi , kas hücresi, karaciğer hücresi gibi..)
Görevleri:
1- Oksijenli solunumun gerçekleştiği organeldir.
2- ATP sentezi yapar. (Hücrenin enerji santrali olarak görev yapar.)
» Substrat düzeyinde fosforilasyon ve oksidatif fosforilasyon ile ATP sentezlenir.
Ayrıca, sahip olduğu kendine ait ribozomlar ile:
» Protein sentezi yapar.
» Enzim sentezi ( hücresel solunum enzimleri ) yapar.
Mitokondride oksijenli solunum ile ATP üretildiğine göre, mitokondri etkinliği artan bir hücrede;
(O2’li solunum: C6H12O6 + 6 O2 → 6 CO2 + 6 H2O + ATP + Isı)
1- Enerji verici olarak kullanılan glikoz, yağ asidi ve gliserol gibi monomerlerin miktarı azalır.
2- O2tüketimi artar.
3- CO2artar.
4- Yoğunluk azalır.
5- pH düşer. Asitlik artar.
6- Üretilen ATP artar. Isı artışı olur.
7- H2O miktarı artar. Osmotik basınç azalır. Turgor basıncı artar.
Uyarı:
» Enerji ihtiyacı fazla olan hücrelerde (ör: çizgili kas hücreleri) mitokondri organelinin sayısı fazladır.
» Mitokondri kendini eşleyebilen, kendi proteinlerini ve dolayısıyla kendi enzimlerini kendisi üreten bir organeldir.
Uyarı:
» Prokaryot hücrelerde mitokondri bulunmaz.
» Bu hücrelerdeki oksijenli solunumu E.T.S. elemanlarını barındıran ve mezozom olarak isimlendirilen yapı sağlar.
NOT:
» İnsanlar mitokondrilerini annenin yumurta hücresinden alırlar.
» Spermden yani babadan değil.
» Diğer taraftan yine insanlar sentrozomlarını babanın sperm hücresinden alırlar. Anneden değil.
9- PLASTİDLER ( Çift Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
» Bitki hücrelerinde, alglerde ve öglena gibi protistlerde bulunan çift katlı bir organeldir.
» Hayvanlarda , mantarlarda bulunmaz.
» İçerdiği pigmentler ile hücreye renk verirler.
» İçerdikleri pigmentler ile (renk maddeleri) ve yaptıkları göreve göre üç çeşit plastid vardır. Üçü de çift katlı zar ile kuşatılmıştır.
Canlılarda bulunan plastitler;
1- Kloroplast,
2- Kromoplast,
3- Lökoplast,
1- Kloroplast :
Yapısı ve Özellikleri:
» İçerisinde yeşil renk veren Klorofil Pigment bulunan plastitlerdir.
» Klorofil Pigmentinden dolayı bulunduğu hücreye yeşil renk verir.
» Bazı protistalar da (algler ,öglena ) ve bitkilerde bulunur.
» Bir bitkinin tüm yeşil kısımlarında (yapraklarda, genç dallarda, olgunlaşmamış sebze ve meyvelerde) bulunur.
» Bir bitkinin yaprak epidermis hücrelerinde ve kök hücreleri gibi hücrelerde bulunmaz.
» Bitkilerin ve fototrof ökaryotların (örneğin: öglena)fotosentez tepkimeleri kloroplastta gerçekleşir.
Fotosentez:
- Bitkilerin CO2 ve H2O gibi inorganik maddelerden güneş enerjisi ve klorofil yardımı ile organik besin üretmeleridir.
- Bu sırada atmosfere O2 verilir.
Fotosentez Genel denklemi:
» Kloroplastın en dışında seçici geçirgen yapıda çift zar bulunur. (Dış zar geçirgen, iç zar ise seçici geçirgendir.)
Kloroplast üç kısımdan oluşur ;
a) Stroma,
b) Granum,
c) Ara Lameller,
a) Stroma:
- Kloroplastın sıvı olan kısmı ise stroma şeklinde adlandırılır. Bu sıvı sitoplazmaya benzer ve içerisinde inorganik ve organik maddeler bulunur.
- Stroma içerisinde DNA, RNA, ribozom, enzim, nişasta, lipit molekülleri bulunur.
b) Granum:
- Kloroplastın iç kısmında birbiri ile bağlantılı yassı kesecikler şeklinde bir başka zar daha bulunur.
- Bu üçüncü zar kısmına Tilakoit Zar Sistemi ismini alır.
- Yassı keseciklerin her birine grana adı verilir.
- Birden fazla grana granum denilen yapıyı oluşturur.
- Granum içerisinde Klorofil Pigmenti ve E.T.S. ( Elektron Taşıma Sistemi ) elemanları bulunur.
- Kloroplasta ve dolayısıyla bitkiye yeşil rengi veren pigment klorofildir.
- Klorofil yapısında C, H, O, N ve Mg bulundurur.
- Klorofil molekülü yeşil ışığı yansıtırken diğer renkteki ışıkları soğurur.
- Fotosentez tepkimeleri sırasında ışığı soğuran klorofilden kopan elektronlar E.T.S. elemanları üzerinden aktarılırken ATP üretimi(fosforilasyon) gerçekleşir.
- Klorofil pigmenti bu tilakoit zarlarda yani granumlarda bulunur.
c) Ara Lameller:
- Granumlar, ara lamellerle birbirine bağlanarak güneş ışığının daha fazla emilmesini sağlar.
- Bu da bitkinin daha fazla ışık alması ve daha fazla fotosentez yapabilmesi demektir.
Görevleri:
1- Fotosentezin gerçekleştiği organeldir. ( CO2 özümlemesi yapar.)
2- ATP sentezi yapar. ( Fotofosforilasyon ile ATP sentezi gerçekleşir.)
UNUTMA! Kloroplasta üretilen ATP sadece kendisi tarafından yani fotosentez için kullanılır. Kloroplast da üretilen ATP hücrenin diğer olayları için KULLANILMAZ.
3- Enzim sentezi ( fotosentez enzimleri) yapar.
» Kloroplastlarda fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonlarında fotofosforilasyon ile üretilen ATP ’ ler yine fotosentezin ışıktan bağımsız reaksiyonlarında besin sentezi için harcanır.
1- Kloroplastların kendilerine ait DNA’sı olduğundan gerektiğinde DNA’sını eşleyerek çoğalabilir.
2- Kloroplastların kendilerine ait RİBOZOM organeli olduğundan gerektiğinde kendisi için protein ve fotosentezde görevli enzimleri sentezleyebilir.
UNUTMA!
» Kloroplast da mitokondri gibi kendini eşleyebilen, kendi proteinlerini ve dolayısıyla kendi enzimlerini kendisi üreten bir organeldir.
» Fotosentezin gerçekleştiği kloroplast organelinin etkinliği artan bir hücrede meydana gelen değişimler;
1- CO2 miktarı azalır. Oksijen miktarı artar.
2- pH değeri artar. Yani asitlik azalır.
3- H2O miktarı azalır. Turgor basıncı düşer, osmotik basınç artar.
4- Monomer miktarı artar. Hücre yoğunluğu artar.
NOT:
» Mitokondri faaliyetleri ile üretilen ATP molekülleri monomer ( glikoz) sentezi hariç hücrede ATP gerektiren tüm metabolik olaylarda kullanılır.
» Ancak kloroplastın ürettiği ATP molekülleri sadece fotosentezde ( monomer sentezinde)kullanılır.
UNUTMA !
» Lizozom, kloroplast ve kontraktil koful faaliyeti osmotik basıncın artmasına, turgor basıncının azalmasına neden olurlar.
Mitokondri ve Kloroplastın Ortak Özellikleri
1- Çift zarlıdırlar.
2- ATP üretimi (fosforilasyon) gerçekleştirmek.
3- ETS’leri (Elektron Taşıma Sistemleri) vardır.
4- DNA, RNA ve ribozomları vardır.
5- Kendilerini eşleyebilirler.
6- Enerji dönüşümü yaparlar.
7- Prokaryotlarda bulunmazlar.
8- Protein ve enzim sentezlerler.
MİTOKONDRİ ve KLOROPLAST FARKLARI
MİTOKONDRİ ve KLOROPLAST KARŞILAŞTIRIMASI
2- Kromoplast :
Yapısı ve Özellikleri:
» Bitki hücrelerine yeşil dışındaki renkleri veren plastitlerdir.
Örneğin;
- Limon , muz gibi bitkilerde sarı ksantofil ( sarı) ,
- Portakal , havuç gibi bitkilerde karoten ( turuncu),
- Domates, kiraz gibi bitkilerde likopen ( kırmızı) renkte olan plastitler kromoplastlardır.
» Bitkilerin çiçek, meyve , yaprak ve bazı bitkilerin kök gibi yapılarında bulunur.
» Kloroplast, çevre ve iç faktörler etkisiyle kromoplasta dönüşebilir.
- Sonbaharda yaprakların dökülmeden önce sararmasının nedeni, klorofil pigmentinin yapısının bozulması ve kloroplastların kromoplastlara dönüşmesidir.
- Limonun önce yeşil sonra sarı olması veya veya domatesin önce yeşil sonra kırmızı olması gibi.
3- Lökoplast :
Yapısı ve Özellikleri:
» Renksiz ve pigment maddesi bulundurmayan plastittir.
» Işık görmeyen kısımlarda bulunur.
» Bitkinin kök, toprak altı gövdesi ve tohum gibi depo organlarının hücrelerinde bulunur.
- Bulunduğu hücreye göre farklı besin maddelerinin depolanmasını sağlar.
- Nişasta, yağ ve protein depo eder.
Örneğin ;
- Patateste ,Pirinçte : Nişasta
- Baklagil Tohumunda (Fasulye tohumu gibi) : Protein
- Ayçiçeği tohumunda: yağ depolayan lökoplastlar bulunmaktadır.
» Lökoplastlar uzun süre ışık alırsa yeşil renkli kloroplastlara dönüşebilir.
Örnek; patatesin ışıkta çillenmesi.
NOT:
» Üç plastit de DNA içerdiğinden ve yapısal benzerlik gösterdiğinden çevre şartlarının etkisi ile birbirine dönüşebilirler.
Örneğin:
- Olgunlaşan domatesin kırmızı olması
- Patatesin güneşte bekletildiğinde yeşile dönmesi
Plastidler:
10- ÇEKİRDEK ( Nükleus) ( Çift Katlı Zarlı Organel):
Yapısı ve Özellikleri:
» Çekirdek, ökaryot hücrelerin tamamında bulunan ve genetik bilgiyi taşıyan organeldir.
» Çekirdek, içerdiği DNA nedeni ile hücrenin yönetim merkezidir.
» Prokaryot hücreli (bakteri, arke) canlılarda ve olgun alyuvar hücrelerinde bulunmaz.
» Prokaryotlar gibi çekirdeksiz hücreler de hücrelerde yönetimi sağlayan DNA, sitoplazmada bulunur.
» Çekirdeğin şekil, büyüklük ve sayısı canlıdan canlıya veya bir canlının farklı dokularında farklılık gösterebilir.
» Çekirdek, birçok hücrede bir tanedir. Bazı hücrelerde çekirdek sayısı birden fazla olabilir.
Örneğin: Çizgili kas hücreleri, mantar hücreleri, paramesyum (paramesyum= terliksi hayvan gibi protista grubu canlı )gibi
NOT!
⇒ Çekirdeğin çıkartılan hücreler bir süre yaşamalarına rağmen protein sentezi yapamadıkları için sonunda ölürler.
⇒ Olgun alyuvarda çekirdek kaybolduğu için DNA da kaybolmuş olur. Bu durumda alyuvarın sitoplazmasındaki RNA yönetici molekül olarak görev yaparak hücreyi bir süre hayatta tutar.
Görevleri:
» Genel olarak çekirdek, hücredeki tüm yaşamsal olayların yönetim ve denetim merkezidir.
♦ Bununla birlikte çekirdeğin görevlerini şu şekilde de ifade edebiliriz:
- Hücrenin hayatsal faaliyetlerinin yönetim merkezidir.
- Hücre bölünmesini kontrol eder.
- Protein sentezini kontrol eder. (enzimler ve hormonlarla işlevsel proteinlerle gibi tüm organik maddeleri)
- Ribozom organelinin alt birimlerinin ( küçük ve büyük alt birimler) sentezini gerçekleştirir.
- Canlılardaki farklı kalıtsal özellikleri oluşturur.
Çekirdeğin yönetici molekül olduğunu gösteren basit bir deney:
» Amiplerle yapılan deneyler, çekirdeğin hücre hayatı için gerekli olduğunu ortaya koymuştur.
» Çekirdeği çıkarılan bir amibin ve çıkarılan çekirdeğin uygun şartlarda bekletilmesine rağmen, yaşamadığı gözlenmiştir.
» Amip yandaki şekilde olduğu gibi bölündüğünde çekirdeğin bulunmadığı sitoplazma parçası ölürken çekirdeğin bulunduğu sitoplazma parçasının yaşamaya devam ettiği gözlenmiştir.
SONUÇ:
» Hücre canlılığının devam etmesi için sitoplazma ve çekirdek bir arada bulunmalıdır.
Kısımları:
Çekirdeğin yapısında 4 farklı kısım incelenebilir:
- Çekirdek zarı (Karyolemma)
- Çekirdekçik (Nükleolus)
- Çekirdek plazması (Karyoplazma)
- Kromatin iplik ve kromozomlar
Şekil: Çekirdek ve bölümleri
ÇEKİRDEĞİN KISIMLARI
1. Çekirdek zarı ( Karyolemma ) :
- Çekirdeği sitoplazmadan ayıran çift katlı bir zardır. Zar, çekirdeğe şekil ve direnç kazandırır.
- Çekirdek zarının yapısı hücre zarı ile aynıdır. Ancak yapısında bulunan porların genişliği hücre zarının porlarından daha büyüktür. Bu nedenle hücre zarından geçemeyen birçok molekül çekirdek porundan geçebilir.
- Endoplazmik retikulum tarafından oluşturulmuştur. Endoplazmik retikulum doğrudan çekirdek zarına bağlıdır.
- Çekirdek zarı hücre bölünmesi sırasında kaybolur bölünme tamamlandıktan sonra yeniden oluşur.
- Çekirdek zarının dış yüzeyinde ribozomlar yer alır.
- Zarın üzerinde porlar sayesinde çekirdek sıvısı ile sitoplazma arasında madde alışverişi olur. RNA ve ATP bu porlardan geçebilirken DNA geçemez.
Uyarı: DNA çekirdek zarının porlarından geçemediğinden ökaryot hücrelerin sitoplazmasında DNA’ya rastlanmaz.
2. Çekirdekçik (Nükleolus) :
- Bir zarla çevrili değildir.
- Çekirdeğin içinde bulunan belirgin koyu bölgedir.
- Yapısında DNA, RNA ve protein bulunur.
- Çekirdekçikte rRNA ( ribozomal RNA ) sentezlenir ve proteinlerle birleştirilerek ribozomun alt birimleri oluşturulur.
- Ribozomun alt birimlerinin ( küçük ve büyük alt birimler) sentezi de çekirdekçikte gerçekleşir.
- NOT: Prokaryotik hücrelerde çekirdekçik olmadığı için ribozomun alt birimleri sitoplazmada üretilir.
- Çekirdekçiğin büyüklüğü ve sayısı, canlının türüne ve hücrenin büyüme evresine göre farklılık gösterir.
- Ribozom üretiminden sorumlu olduğundan protein sentezini çok fazla gerçekleştiren hücrelerde çok sayıda çekirdekçik bulunur.
- Protein sentezinin daha yoğun olduğu hücrelerde çekirdekçiğin daha büyük olduğu görülmektedir.
- Çekirdekçik, hücre bölünmesi sırasında çözünür, daha sonra yeniden oluşur.
3. Çekirdek plazması (Karyoplazma):
- Çekirdek içini dolduran sıvıdır.
- Yapısı sitoplazmaya benzerdir. Ancak sitoplazmadan daha yoğun ve nükleik asitler açısından zengin, sıvı kısmıdır.
Çekirdek plazması içinde;
- DNA, RNA ve inorganik, organik maddeler, protein, enzim, mineral maddeler ve kromatin iplikler ve çekirdekçik yer alır.
NOT !
Çekirdek plazması içinde;
- Organeller bulunmaz.
- Protein sentezi ve ATP sentezi yapılmaz.
DİKKAT !
Protein sentezi ( üretimi) yapılmaz ancak üretilmiş protein bulunur.
4. Kromatin iplik ve kromozomlar:
- Kromatin iplik, DNA ipliği ve Histon proteinden oluşmuş̧ bir yapıdır.
- Hücre bölünmesi sırasında bu kromatinler, kısalıp kalınlaşarak kromozomları oluşturur.
- Kromozomlar birbirinin kopyası iki kromatit içerir.
- Çünkü, DNA zinciri bölünme öncesi eşlenmiştir.
- Canlının kalıtsal karakterlerini taşıyan kromozomlar hücrelerde türe özgü sayıda bulunur.
- Örneğin insanda 46, nilüferde 160, köpekte 78 kromozom vardır.
KROMOZOM
•Hücre bölünmesi sırasında genetik maddeyi taşıyan yapıdır.
•Bir kromozom birbirinin aynısı olan iki kromatitten oluşur. Bu kromatitlere kardeş kromatit denir.
•Kromatitler birbirine sentromer ile bağlanır.
⇒İnsan: 46, Soğan: 16 ,Eğrelti Otu: 500 ,Moli Balığı: 46 kromozoma sahiptir.
♦Canlıların gelişmişliği ile kromozom sayıları arasında doğrudan bir ilişki de yoktur.
♦Örneğin insanda kromozom sayısı 46 iken, damarlı tohumsuz bir bitki olan eğrelti otunda 500 tane kromozom bulunur.
♦Canlıların benzerliği konusunda en önemli kriter, DNA şifrelerinin (gen dizilimlerinin) benzer olmasıdır.
♦Gen, belirli sayıda (yaklaşık 1500) nükleotidden oluşan ve en az bir proteinin veya RNA’nın sentezinden sorumlu DNA parçasıdır.
NOT:
•Partenogenez ile çoğalan bazı canlılar hariç, aynı tür bireylerin kromozom sayıları aynıdır.
•Ancak kromozom sayıları aynı olan bireylerin aynı tür olduğu kesin değildir.
•Mesela insan, siyah Moli balığı ve kurtbağrı ağacı 46’şar kromozom taşır.
•Ancak birisi insan, birisi hayvan, birisi de bitkidir.
» İnsan vücut hücresinde 46 kromozom vardır.
» Vücut hücrelerimizde her kromozomdan ikişer adet bulunmaktadır.
» Sahip olduğumuz bu kromozomları yarısı annemizden diğer yarısını babamızdan alırız.
» Bu nedenle kromozomlar ‘’ 2n ‘’ ile gösterilir.
» Bu kromozomların 44 tanesi vücut özelliklerimizi belirleyen genleri taşı ve OTOZOM KROMOZOMLAR adını alır.
» Diğer ikisi ise ( XX , XY ) cinsiyeti belirleyen genleri taşımaktadır. Bunlara da GONOZOM KROMOZOM denir.
» Kadın veya erkek tüm insanlarda, 23 çift olarak toplamda 46 kromozom vardır.
» Bu 46 kromozomun 44 tanesi otozom kromozom, 2 tanesi ise gonozom kromozomlardır.
HÜCRE İSKELETİ
» Ökaryot hücrelerde ,hücreye şekil veren, organellerin hücre içinde hareket etmesini sağlayan protein yapılı liflerden oluşan yapıya hücre iskeleti denir.
» Prokaryot hücrelerde bulunmaz.
Hücre iskeletinin görevi:
a- Hücreye şekil verme ve mekanik destek sağlama,
b- Organellerin hücre içinde hareket etmesini sağlama,
c- Hücre bölünmesi sırasında kromozomların hareketini sağlama,
d- Hücrenin yer değiştirmesini sağlama,
e- Hücreler arası haberleşmeyi sağlama,
f- Ekzositoz ve endositoz olaylarını sağlama,
g- Sitoplazma hareketini sağlama,
» Hücre iskeletinin tamamı protein yapılıdır ve üç kısımda incelenir. Bunlar;
1)MİKROFİLAMENT
2)ARA FİLAMENT
3)MİKROTÜBÜL
1.MİKROFİLAMENT :
Yapısı Ve Özellikleri:
- Aktin proteinlerinden oluşmuştur.
- Aktin proteinlerinin üst üste dizilip sarmal bir şekilde birleşmesiyle iki adet aktin zincirinden meydana gelmiştir.
- Hücre içinde sürekli olarak sentezlenip yıkılır.
- İnce ,esnek ve birkaç mikrometre uzunluğundadır.
Görevleri:
1- Gerilmelere karşı koyarak hücrenin şeklini korur.
2- Kas doku liflerinin (aktin ve miyozin) kasılıp uzamasını sağlar.
3- amipte yalancı ayak oluşumunda,
4- Besinlerin ince bağırsakta emiliminde mikrovillus oluşumunda
5- Hayvan hücrelerinde hücre bölünmesi sırasında sitokinezin boğumlanmayı ( sitoplazma boğumlanması) sağlar.
6- Sitoplazmanın hareket etmesini sağlar.
2) ARAFİLAMENT :
Yapısı Ve Özellikleri:
- Üst üste dizilmiş Fibröz proteinlerinden oluşmuştur.
- Ayrıca deride bulunan arafilamentler Keratin protein yapılıdır.
- Mikrofilamentlere göre daha kalın, mikrotübüle göre daha ince yapıdadır.
- Hücre iskeletinin diğer elemanlarına göre daha kararlı yapıdadır. sürekli sentezlenip yıkılmaz.
Görevleri:
1- Hücrenin şeklinin sabit kalmasını sağlar
2- Çekirdek ve organellerin yerinin sabit kalmasını sağlar.
3- Deride bulunan ara filamentler keratin yapılıdır. Keratin yapılı ara filamentler deri hücreleri arasında bağlantı sağlayarak derinin dayanıklılığını artırır
» Arafilamentler ‘’ saç ‘’ ve ‘’ tırnak ‘’ gibi yapılarda da bol miktarda bulunur.
3) MİKROTÜBÜL :
Yapısı Ve Özellikleri:
- Tübülin proteinlerinden oluşur.
- En kalın, içi boş ve sert tüplerden meydana gelen hücre iskelet elemanlarıdır.
- Hücre içinde sürekli olarak sentezlenip yıkılır.
Görevleri:
1- Hücrenin şeklinin belirlenmesini yani sabit kalmasını sağlar .
2- Hücre organellerinin gerektiğinde hareket ederek yer değiştirmesini sağlar.
3- Mitoz sırasında kromozomların ayrılmasında görev alır. (iğ iplikleri)
4- Bitki hücrelerinde hücre duvarı yapısında bulunan selüloz liflerinin düzenlenmesinde işlev görür.
5- Sentriyol, sil ve kamçı yapıların yapısına katılır.
» Sil ve kamçı yapısına katılarak hücre hareketini sağlamada da görev almış olur.
DİKKAT ET !
» Hücre iskeleti ökaryotlarda bulunur , prokaryotlar da bulunmaz.
» Prokaryot hücrelerde de sil ve kamçı vardır . Ancak prokaryotlarda ki sil ve kamçılar mikrotübül içermez.
Ökaryot Hücrelerin Karşılaştırılması
Hücre Yapılarının Bazı Ortak Özellikleri
- Hücrede ATP’nin üretimi (fosforilasyon) mitokondride, kloroplastta ve sitoplazmada gerçekleşir. Mitokondride oksidatif ve substrat düzeyde fosforilasyon, kloroplastta fotofosforilasyon, sitoplazmada ise substrat düzeyde fosforilasyon görülür.
- Nükleik asit bulunduran hücre organelleri kloroplast, mitokondri ve ribozomdur. Mitokondri ve kloroplastta hem DNA hem de RNA, ribozomda ise sadece RNA bulunur.
- Kendini eşleyebilen organeller sentrozom, mitokondri ve kloroplasttır.
- Çekirdek, mitokondri ve kloroplast çift katlı zara sahip yapılardır.
- Endoplazmik retikulum, çekirdekçik ve çekirdek zarı hücre bölünmesi sırasında kaybolan hücre yapılarıdır.
- Dehidrasyon (yapım olayları) hücrede golgi aygıtı, ribozom, lökoplast ve endoplazmik retikulumda gerçekleşir. Golgide selüloz ve yağ sentezi, ribozomda protein sentezi, lökoplastta nişasta sentezi, endoplazmik retikulumda yağ ve glikojen sentezi olur.
Prokaryot ve ökaryot hücrelerin karşılaştırılması
NOT:
» Fotosentetik prokaryotlarda klorofil sitoplazmada dağınık halde bulunur.
» Oksijenli solunum yapan prokaryotlarda ETS hücre zarının üzerinde yer alır.
» Sentrozom bitki hücrelerinde bulunmaz. Sitoplazmadaki serbest proteinler iğ ipliklerini sentezler.
» Gelişmiş bitki hücrelerinde lizozom bulunmaz.
KONU TARAMA
Soru.1) Aşağıdaki organellerden hangisi ile sitoplazma arasında madde alışverişi gerçekleştirilemez?
A) Sentrozom B) Koful C) Golgi cisimciği D) Lizozom E) Mitokondri
Cevap.1) A
Açıklama: Organellerden ile sitoplazma arasında madde alışverişi olabilmesi için, öncelikle organelin zarlı olması gerekir.
Buna göre:
A)Sentrozom. ZARSIZDIR.
B) Koful. Tek Katlı Zarlı.
C) Golgi cisimciği. Tek Katlı Zarlı.
D) Lizozom. Tek Katlı Zarlı.
E) Mitokondri. ÇİFT Katlı Zarlı.
Soru.2) Sentriyoller ile ilgili olarak,
I. Bölünebilen her hücrede bulunur.
II. Kendini eşleyebilir.
III. Kromatin ipliklerini üretir.
verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III
Cevap.2) D
Açıklama:
I. Bölünebilen her hücrede bulunur. YANLIŞ. (Bitki hücreleri bölünür, ancak sentrozom yoktur. Bitki hücresinde sitoplazmadaki mikrotübül iplikçikleri iğ ipliklerinin oluşmasını sağlar.)
II. Kendini eşleyebilir. DOĞRU. (Bölünme sırasında interfaz evresinde kendini eşler.)
III. Kromatin ipliklerini üretir. YANLIŞ. ( Sentrozom iğ ipliklerini oluşturur. Kromatin ipliklerini oluşturmaz.)
Soru.3) Aşağıdakilerden hangisi ribozom ile ilgili yanlış bir bilgidir?
A) rRNA ve protein yapısından oluşur.
B) Aktif haldeyken alt birimler bir aradadır.
C) Endoplazmik retikulum ve çekirdek sıvısı içinde bulunabilir.
D) Zarsız ve en küçük organeldir.
E) Peptit bağ oluşumu sağlar.
Cevap.3) C
Açıklama:
A) rRNA ve protein yapısından oluşur. Doğru.
B) Aktif haldeyken alt birimler bir aradadır. Doğru.
C) Endoplazmik retikulum ve çekirdek sıvısı içinde bulunabilir. Yanlış. (Endoplazmik retikulumun üzerinde bulunur ve içinde bulunmaz. Çekirdek sıvısı içinde bulunmaz, çekirdek zarının üzerinde bulunur.)
D) Zarsız ve en küçük organeldir. Doğru.
E) Peptit bağ oluşumu sağlar. Doğru.
Soru. 4) Granülsüz endoplazmik retikulum ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Kas hücrelerinde glikojen depolar.
B) Mide hücrelerinde Cl salgılar.
C) İlaç ve alkolü zararsız hale getirir.
D) Eşeysel hormon üretiminde görev alır.
E) Bitki hücrelerinde selüloz depolar.
Cevap.4) E
Açıklama:
A) Kas hücrelerinde glikojen depolar. Doğru.
B) Mide hücrelerinde Cl salgılar. Doğru.
C) İlaç ve alkolü zararsız hale getirir. Doğru.
D) Eşeysel hormon üretiminde görev alır. . Doğru.
E) Bitki hücrelerinde selüloz depolar. Yanlış. ( Öncelikle selüloz depo edilen bir polisakkarit değildir. Yani depo edilmez. Selüloz yapısal bir polisakkaritdir. Ayrıca, Granülsüz Endoplazmik retikulum selülozun sentezlenmesinde de ilgili değildir.)
Soru. 5) Golgi ve endoplazmik retikulum ile ilgili,
I. Tek zarlı organeldir.
II. Yassılaşmış keseciklerden oluşmuştur.
III. Organel üretiminde görev alır.
IV. Üzerinde ribozom bulunur.
Verilenlerden hangileri ortaktır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
Cevap.5) B
Açıklama:
I. Tek zarlı organeldir. Ortaktır.
II. Yassılaşmış keseciklerden oluşmuştur. Yanlış. (Sadece ribozom yassılaşmış keseciklerden oluşur. Endoplazmik retikulum kanalcıklar ve borucuklardan oluşur.)
III. Organel üretiminde görev alır. Ortaktır. ( Örneğin ikisi de Lizozom ve koful oluşumunda görevlidir.)
IV. Üzerinde ribozom bulunur. Yanlış. (Sadece granüllü endoplazmik retikulum üzerinde ribozom bulunur. Golgi üzerinde ribozom bulunmaz.)
Soru. 6) Programlanmış hücre ölümleri ile vücut şeklimizin ortaya çıkmasında görevli olan organel aşağıdakilerden hangisidir?
A) Sentrozom B) Ribozom C) Lizozom D) Golgi Cisimciği E) Endoplazmik Retikulum
Cevap.6) C
Açıklama: Yaşlanmış ve yıpranmış organellerin ,hücrelerin parçalanmasından ‘’ Lizozom ‘’ görevlidir.
Soru. 7) Aşağıda hücrelerde bulunabilen koful çeşitleri ve görevleri ile ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Kontraktil koful – Fazla suyu atma
B) Boşaltım kofulu – Atık maddeleri atma
C) Besin kofulu – Besin alma
D) Depo kofulu – Besin depolama
E) Salgı kofulu – Hormon salgılama
Cevap.7) D
Açıklama:
A) Kontraktil koful – Fazla suyu atma. Doğru.
B) Boşaltım kofulu – Atık maddeleri atma. Doğru.
C) Besin kofulu – Besin alma. Doğru.
D) Depo kofulu – Besin depolama. Yanlış. Depo kofulunda atık maddeler, su ve pigmenteler de bulunur. Besin depolanma söz konusu değil)
E) Salgı kofulu – Hormon salgılama. Doğru.
Soru. 8) Aşağıdaki canlılardan hangisinde kontraktil koful bulunabilir?
A) Bitki B) Alg C) Mantar D) Bakteri E) Amip
Cevap.8) E
Açıklama:
Kontraktil koful bulunduran canlılar; Tek hücreli, ökaryot hücrelidir. Ayrıca hücre çeperi bulundurmaz . Kontraktil kofullar tek hücreli protistalarda bulunur.)
Buna göre:
A) Bitki. Bulunmaz. (Çok hücreli , hücre çeperi var. )
B) Alg. Bulunmaz. (Protista çeşididir .Ancak, çok hücreli ve hücre çeperi var. )
C) Mantar. Bulunmaz. (Çok hücreli , hücre çeperi var. )
D) Bakteri. Bulunmaz. (Prokaryot hücredir . Ribozomda başka organeli yok . Ayrıca hücre çeperi var.)
E) Amip. Bulunur. (Protista çeşididir. Tek hücreli , hücre çeperi yok. )
Soru. 9) Aşağıdaki organel çiftlerinden hangisi oksijen tüketebilir?
A) Mitokondri – Kloroplast
B) Kontraktil koful – Peroksizom
C) Peroksizom – Mitokondri
D) Golgi Aygıtı – Kloroplast
E) Lizozom – Ribozom
Cevap.9) C
Açıklama:
A) Mitokondri – Kloroplast. ( Mitokondri oksijen tüketir. Kloroplast , fotosentezle oksijen üretir.)
B) Kontraktil koful – Peroksizom. ( Sadece peroksizom oksijen tüketir. )
C) Peroksizom – Mitokondri. ( İkisi de oksijen tüketir. ) (Peroksizomlar, yağ asitlerinin oksijenli solunuma katılabilmek için oksijen kullanarak parçalanmalarını sağlayarak hazır hale getirilmesini sağlar. Bu şekilde mitokondriye yardım eder. Ancak ATP sentezi yapmazlar. Bölünerek çoğalabilirler.)
D) Golgi Aygıtı – Kloroplast . ( Golgi oksijen tüketmez. Kloroplast , fotosentezle oksijen üretir.)
E) Lizozom – Ribozom. ( İkisi de oksijen tüketmez. )
UNUTMA !
♦ Mezozom da oksijenli solunum yapan bakterilerde hücre zarının içeri katlanmasıyla oluşmuş bir yapıdır. Mitokondri benzeri iş yapar yani oksijen tüketerek enerji elde eder.
Soru. 10) Ökaryot bir hücrede hücre zarının yenilenmesi sürecinde aşağıdaki organellerden hangisi görev almaz?
A) Granüllü endoplazmik retikulum
B) Golgi cisimciği
C) Serbest ribozom
D) Granülsüz endoplazmik retikulum
E) Koful
Cevap.10) C
Açıklama:
A) Granüllü endoplazmik retikulum. ALIR. (Hücre zar yapısındaki proteinler GER üzerinde ki ribozomların ürettiği proteinleri hücre zar yapısındaki proteinlerdir . Bu proteinleri golgiye GER taşıyacaktır.)
B) Golgi cisimciği. ALIR. ( GER ‘ deki proteinleri hücre zarına taşıyacaktır . Hücre zarını genel yapısını golgi oluşturur.)
C) Serbest ribozom. ALMAZ. (Serbest ribozomların ürettiği proteinler hücre yapısına katılmaz.)
D) Granülsüz endoplazmik retikulum. ALIR. ( Hücre zarının yapısındaki karbonhidrat ve yağ yapılarının üretimini sağlar.)
E) Koful. ALIR. (Golgiden ayrılıp hücre zarına proteinleri taşıyan kesecik aslıda bir kofuldur . Bu nedenle koful da görev alır.)
Soru. 11) Mitokondri ve kloroplast ile ilgili,
I. İç zar kıvrımlı, dış zar düzdür.
II. Kendine ait DNA, RNA ve ribozomu vardır.
III. Bitki hücresinde bulunur.
Verilenlerden hangileri ortak değildir?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
Cevap.11) A
Açıklama:
I. İç zar kıvrımlı, dış zar düzdür. Ortak değildir. Sadece mitokondrinin özelliğidir. Kloroplastın iki zarı da düzdür.
II. Kendine ait DNA, RNA ve ribozomu vardır. Ortaktır.
III. Bitki hücresinde bulunur. Ortaktır.
Soru. 12) ‘’ Patatesin yeşillenmesi ‘’ aşağıdaki plastid dönüşümlerinden hangisi sonucu gerçekleşmiştir?
A) Kloroplast →→→ Lökoplast
B) Kromoplast →→→ Lökoplast
C) Lökoplast →→→ Kloroplast
D) Kromoplast →→→ Kloroplast
E) Lökoplast →→→ Kromoplast
Cevap.12) C
Açıklama:
A) Kloroplast →→ → Lökoplast .
B) Kromoplast → → → Lökoplast .
C) Lökoplast → → → Kloroplast . Patates de lökoplast vardır . Işıkta fazla kalırsa çimlenmeye başlar ve yeşillenir. Yani kloroplasta dönüşür.
D) Kromoplast → → → Kloroplast .
E) Lökoplast → → → Kromoplast .
Soru. 13)
I. Kamçı yapısına katılarak hücrenin hareket etmesini sağlar.
II. Organellerin yerinin sabitlenmesini sağlar.
III. Yalancı ayak oluşumu ile hücrenin hareket etmesini sağlar.
Yukarıda hücre iskelet elemanlarının bazı görevleri verilmiştir.
Görevlerin hangi iskelet elemanına ait olduğu aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
Cevap.13) E
Açıklama:
I. Kamçı yapısına katılarak hücrenin hareket etmesini sağlar. Mikrotübülün görevidir.
II. Organellerin yerinin sabitlenmesini sağlar. Ara filamentin görevidir.
III. Yalancı ayak oluşumu ile hücrenin hareket etmesini sağlar. Mikrofilamentin görevidir.
SORU 14. Bir bitki hücresinde bulunan çift zarla çevrili yapılar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) Plastit-Mitokondri-Endoplazmik retikulum
B) Plastit- Mitokondri-Çekirdek
C) Çekirdek-Golgi cisimciği-Mitokondri
D) Plastit- Golgi cisimciği-Koful
E) Çekirdek-Mitokondri- Endoplazmik retikulum
Cevap.14) B
Açıklama:
A) Plastit-Mitokondri-Endoplazmik retikulum ( Sırasıyla : Çift – Çift – Tek zarlı)
B) Plastit- Mitokondri-Çekirdek ( Sırasıyla : Çift – Çift – Çift zarlı)
C) Çekirdek-Golgi cisimciği-Mitokondri ( Sırasıyla : Çift – Tek – Çift zarlı)
D) Plastit- Golgi cisimciği-Koful ( Sırasıyla : Çift – Tek – Tek zarlı)
E) Çekirdek-Mitokondri- Endoplazmik retikulum ( Sırasıyla : Çift – Çift – Tek zarlı)
SORU 15. Bir bakteri hücresiyle bitki hücresi karşılaştırıldığında, aşağıdaki özelliklerden hangisi farklılık göstermez?
A) Hücre duvarının yapısı
B) Oksijenli solunumda kullanılan enzimler
C) Kromozomların yapısı
D) Ribozomların yapısı
E) Hücrelerin bölünme şekli
Cevap.15) B
Açıklama:
A) Hücre duvarının yapısı. Farklılık gösterir. ( Bakterinin Peptidoglikan , Bitkinin Selüloz yapılı)
B) Oksijenli solunumda kullanılan enzimler. Farklılık göstermez. ( Hem bakterilerde hem de bitkilerde O2’li solunumda kullanılan enzimler ortaktır.)
C) Kromozomların yapısı. Farklılık gösterir. (Kromozomların yapısında bakterilerde histon protein yok, bitkilerde vardır.)
D) Ribozomların yapısı. Farklılık gösterir. Bakterilerin ribozomları küçük, bitkilerin ise daha büyüktür. )
E) Hücrelerin bölünme şekli. Farklılık gösterir. (Bakteriler amitoz bölünme vardır, mitoz bölünemez. Bitkiler mitoz bölünebilir. Ayrıca eşeyli üreyen bitkilerde mayoz bölünme de olur.)
NOT:
Amitoz bölünmenin mitozda farkı: İğ iplikleri oluşmaz . Çekirdek zarı kaybolmaz . Önce çekirdek uzayarak ikiye bölünür. Amaç daha kısa sürede bölünmeyi gerçekleştirmektir.
SORU 16.
I. Merkezî koful
II. Granüllü endoplazmik retikulum
III. Hücre zarı
IV. Hücre duvarı
V. Hücre iskeleti elemanları
Yukarıdaki hücresel yapılardan hangileri hem hayvan hem de bitki hücresinde bulunabilir?
A) I ve II B) III ve IV C) I, II ve III D) II, III ve V E) II, IV ve V
Cevap.16) D
Açıklama:
I. Merkezî koful. Ortak değil. (Merkezî koful bitkilerde bulunur, hayvanlarda bulunmaz.)
II. Granüllü endoplazmik retikulum . Ortaktır.
III. Hücre zarı. Ortaktır.
IV. Hücre duvarı. Ortak değil. (Hücre duvarı bitkilerde bulunur, hayvanlarda bulunmaz.)
V. Hücre iskeleti elemanları. Ortaktır.
SORU 17. Hayvansal hücre zarlarına özgüllük kazandıran glikolipitler, aşağıdakilerin hangisinde sentezlenir?
A) Ribozomlarda B) Sitoplazmada C) Golgi aygıtında D) Lizozomda E) Hücre zarında
Cevap.17) C
Açıklama: Glikolipit üretimini gerçekleştiren organel, golgi aygıtıdır.
SORU 18. Bir hücrenin,
I. ribozom,
II. hücre duvarı,
III. mitokondri
yapılarından hangilerine sahip olması ökaryot hücre olduğuna karar vermek için kullanılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
Cevap.18) C
Açıklama:
I. ribozom. Kullanılmaz. ( Çünkü, ribozom bütün canlılarda ortaktır. )
II. hücre duvarı. Kullanılmaz. (Çünkü , hücre duvarı hem prokaryot hem de ökaryotlarda bulunabilir. )
III. mitokondri. Kullanılır. ( Çünkü, prokaryotlarda zarlı oluşum yoktur. )
SORU 19. Ökaryotik bir hücrede, salgılanmak üzere sentezlenen bir protein aşağıdaki yollardan hangisini izler?
A) Golgi aygıtı – Granülsüz endoplazmik retikulum– Hücre zarı
B) Golgi aygıtı – Granüllü endoplazmik retikulum – Hücre zarı
C) Granüllü endoplazmik retikulum – Hücre zarı – Golgi aygıtı
D) Granüllü endoplazmik retikulum – Golgi aygıtı – Hücre zarı
E) Granülsüz endoplazmik retikulum – Golgi aygıtı– Hücre zarı
Cevap.19) D
Açıklama: Salgılanacak protein granüllü ER üzerindeki ribozomlarda sentezlenir. Golgide işlenir paketlenir. Hücre zarından dışarı salınır.
(Hatırlatma: Hücrenin kendi kullanacağı proteinler serbest olarak sitoplazmada bulunan ribozomlarda sentezlenir.)
SORU 20. Normal çevre koşullarında, bitkilerin kloroplastlarında aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşmez?
A) Enzimlerin kullanılması
B) ATP üretimi
C) DNA’nın eşlenmesi
D) Organik madde üretimi
E) Yağ depolanması
Cevap.20) E
Açıklama: Yağ depolanması kloroplastlarda değil, lökoplastlarda olur.
SORU 21. Aşağıdaki tabloda I, II, III, IV olarak numaralandırılan bakteri, mantar, bitki ve hayvan hücrelerinin bazı yapısal özellikleriyle ilgili bilgiler verilmiştir.
Buna göre, I, II, III, IV numaralı hücrelerin ait olduğu canlılar aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
Cevap.21) D
Açıklama:
I. kloroplast yok, hücre duvarı var, mantardır.
II. kloroplast olduğu için bitkidir.
III. kloroplast ve hücre duvarı olmadığı için hayvandır.
IV. hücre duvarı var zarlı oluşum yok, bakteridir.
SORU 22. Bir hücrede oksijenli solunum, protein sentezi, fotosentez olaylarının tümünün gerçekleşebilmesi için bu hücrede,
I. ribozom
II. kloroplast
III. mitokondri
IV. sentrozom
organellerinden hangilerinin bulunması zorunludur?
A) I ve II B) II ve III C) I, II ve III D) I, III ve IV E) II, III ve IV
Cevap.22) C
Açıklama:
I. ribozom. Protein sentezi için gereklidir.
II. kloroplast. Fotosentez için kloroplast organelleri gereklidir.
III. mitokondri. Oksijenli solunum için gereklidir.
IV. sentrozom. Sentrozom, soruda bahsedilen olayların gerçekleşmesinde hiçbir şekilde görev almaz. Sentrozom hayvan hücrelerinin bölünmesi sürecinde iğ ipliklerinin oluşumunda işlev görür.
SORU 23. Aşağıda verilenlerden hangisi, kloroplast ve mitokondri organellerinde görülen ortak özelliklerden biri değildir?
A) Çift zara sahip olma
B) Bağımsız çoğalabilme
C) Kendine özgü yönetici moleküle sahip olma
D) ATP sentezleyebilme
E) Suyu ayrıştırabilme
Cevap.23) E
Açıklama:
A) Çift zara sahip olma. Ortaktır.
B) Bağımsız çoğalabilme. Ortaktır.
C) Kendine özgü yönetici moleküle sahip olma. Ortaktır.
D) ATP sentezleyebilme. Ortaktır.
E) Suyu ayrıştırabilme. Ortak değil. (Suyu ayrıştırma olayı (fotoliz) fotosentezde gerçekleşir. Organeli ise kloroplasttır.)
SORU 24. Aşağıdakilerden hangisinde mitokondri bulunmaz?
A) Bitkiler B) Mantarlar C) Beyin D) Hayvanlar E) Memeli alyuvarlar
Cevap.24) E
Açıklama: Memelilerin olgun alyuvar hücrelerinde çekirdek ve organeller bulunmaz. Bu özellik memeliler için ayırt edicidir.
SORU 25. Sitoplazmada çok fazla sayıda ribozom bulunan bir hücre için aşağıdaki varsayımlardan hangisi ileri sürülebilir?
A) Protein sentezi hızlıdır.
B) Ototrof bir hücredir.
C) Mitoz bölünmeye hazırlanmaktadır.
D) Hormon salgılayan bir hücredir.
E) Oksijensiz solunum yapmaktadır.
Cevap.25) A
Açıklama:
•Ribozom protein sentezinden sorumlu organeldir.
•Sayısı çok ise hızlı bir protein sentezi gerçekleştiren bir hücredir.
•Bölünmeye hazırlıkta protein sentezi artar. Ancak bu durum ribozomların çok olduğunu göstermez.
SORU 26. rRNA ve ribozomun sentezlendiği organel aşağıdakilerden hangisidir?
A) Çekirdekçik B) Endoplazmik retikulum C) Lizozom D) Golgi E) Koful
Cevap.26) A
Açıklama: Çekirdekçikte rRNA sentezlenir ve proteinlerle birleştirilerek ribozomun alt birimleri oluşturulur . Yani hem rRNA hem de ribozomun alt birimleri çekirdekçikte sentezlenir.
SORU 27. Yeryüzündeki hayatın devam etmesi aşağıdaki organellerden en çok hangisine dayalıdır?
A) Kloroplast
B) Çekirdek
C) Mitokondri
D) Sentrozom
E) Golgi aygıtı
Cevap.27) A
Açıklama:
- Yeryüzündeki hayatın devamı için atmosferin O2 / CO2 oranının bozulmaması lazım.
- Bunu sağlayan organel de gerçekleştiği fotosentez ile kloroplasttır.
- Fotosentez için atmosferden CO2 alınır , fotosentez sonucu oluşan O2 atmosfere verilir.
SORU 28. Havuç bitkisinin kökünde;
I. kloroplast
II. kromoplast
III. lökoplast
isimli plastitlerden hangileri bulunur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III
Cevap.28) E
Açıklama:
I. Kloroplast . Bitkinin yeşil kısımlarında bulunur. Havuç kökünde bulunmaz.
II. Kromoplast. Yeşil dışındaki renkleri oluşturan plastittir. Havuç kökünde bulunur. Havuç kökünde Karoten (turuncu ) kromoplast pigmenti vardır.
III. Lökoplast. Havuç kökünde besin depo eden lökoplast ile birlikte bulunur.
SORU 29. Aşağıdaki yapılardan hangisinin, karşısındaki olayla ilişkisi yoktur?
A) Ribozom → Protein sentezi
B) Kloroplast → Fotosentez
C) Mitokondri → Fermantasyon
D) Çekirdek → Mitoz bölünme
E) Hücre zarı → Osmoz
Cevap.29) C
Açıklama: Fermantasyon oksijensiz solunumdur. Fermantasyon olayı sitoplazmada başlar sitoplazmada biter. Mitokondride ise O2’li solunum gerçekleşir.
SORU 30. Öglenanın bir organelinin içeriği üçer dakika arayla analiz edilmiş ve sonuçlar aşağıdadaki tabloda gösterilmiştir.
Bu organelin görevi nedir?
A) Sindirim B) Solunum C) Boşaltım D) Fermantasyon E) Fotosentez
Cevap.30) A
Açıklama:
- Verilen tablo incelenirse nişasta miktarı azalırken glukoz miktarının artış gösterdiği tespit edilebilir.
- Yani hücre içinde hidroliz (sindirim) olayı gerçekleşmiştir.
SORU 31. Sitoplazma ile ilgili;
I. tüm hücrelerde bulunur.
II. sıvı kısım (sitozol) ve organellerden oluşur.
III. sıvı kısmında inorganik ve organik moleküller bulunur.
IV. içinde fosforilasyon gerçekleşebilir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) I ve IV B) II ve III C) I, II ve III D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV
Cevap.31) E
Açıklama:
I. tüm hücrelerde bulunur. Doğrudur. Prokaryot ökaryot tüm hücrelerde bulunur.
II. sıvı kısım (sitozol) ve organellerden oluşur. Doğrudur. Sıvı kısım (sitozol) ve organellerden oluşur.
III. sıvı kısmında inorganik ve organik moleküller bulunur. Doğrudur. Sıvı kısmında inorganik ve organik moleküller bulunur.
IV. içinde fosforilasyon gerçekleşebilir. Doğrudur. Glikoliz sitoplazmada gerçekleşir. SDF( substrat düzeyde fosforilasyon) ile fosforilasyon gerçekleşir.
SORU 32. Koyun karaciğer hücrelerinin sitoplazmasında aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
A) Üre B) Glikoliz enzimleri C) DNA D) RNA E) Ribozom
Cevap.32) C
Açıklama:
- Koyun karaciğer hücresi ökaryot bir hücredir. Ökaryot bir hücrenin sitoplazmasında DNA bulunmaz.
- Prokaryotlarda DNA sitoplazmada bulunur zarla çevrili bir çekirdekleri olmadığı için.
SORU 33. Hücre dışına sindirim enzimi salgılayan pankreasın yapısında bulunan acinar hücrelerinde;
I. golgi aygıtı
II. ribozom
III. endoplazmik retikulum
IV. salgı kofulu
gibi yapıların görev sırası aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) IV-III-II-I B) I-II-IV-III C) II-III-I-IV D) III-II-I-IV E) II-I-III-IV
Cevap.33) C
Açıklama: Görev sırası: ribozom-endoplazmik retikulum- golgi aygıtı-salgı kofulu
SORU 34. Aşağıda hücre iskeletini oluşturan yapıların bazı görevleri verilmiştir.
I. Hayvan hücrelerindeki sitokinezin boğumlanma ile gerçekleştirilmesi
II. çekirdeğin hücre içindeki yerinin sabitlenmesi
III. mitoz sırasında kromozomların ayrılması
Bu görevleri gerçekleştirenler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
Cevap.34) A
Açıklama:
I. Hayvan hücrelerindeki sitokinezin boğumlanma ile gerçekleştirilmesi (Mikrofilament)
II. çekirdeğin hücre içindeki yerinin sabitlenmesi (Ara filament)
III. mitoz sırasında kromozomların ayrılması (Mikrotübül)
SORU 35. Aşağıda amiple yapılan iki ayrı deney gösterilmiştir.
Buna göre;
I. Çekirdeksiz bir hücre yaşayamaz.
II. Sitoplazma tek başına hücrenin canlılığı için yeterlidir.
III. Canlılığın devam etmesi için sitoplazma ve çekirdek bir arada olmalıdır.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III
Cevap.35) D
Açıklama:
I. Çekirdeksiz bir hücre yaşayamaz. Doğru. (Çünkü, her iki deneyde de çekirdeksiz kalan hücre yaşamamıştır. )
II. Sitoplazma tek başına hücrenin canlılığı için yeterlidir. Yanlış. (Çünkü, çekirdeği çıkarılan hücreler yaşamadığına göre sitoplazma tek başına canlılık için yeterli değildir.)
III. Canlılığın devam etmesi için sitoplazma ve çekirdek bir arada olmalıdır. Doğru. (Çünkü, canlılığın devam etmesi için sitoplazma ve çekirdek bir arada olmalıdır. )
SORU 36. İnsan karaciğer hücrelerinde ilaçların ve zehirli maddelerin etkisiz hâle getirilmesinde rol oynayan organel aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) Lizozom B) Golgi C) Koful D) Ribozom E) Endoplazmik retikulum
Cevap.36) E
Açıklama: İnsan karaciğer hücrelerinde ilaçların ve zehirli maddelerin etkisiz hâle getirilmesinde rol oynayan organel, granülsüz ER’dir.
SORU 37. Ökaryot bir hücrenin,
I. çekirdek
II. sentrozom
III. ribozom
IV. Sitoplazma
yapılarından hangilerinde DNA bulunur?
A) Yalnız I B) II ve III C) I ve III D) I, III ve IV E) II, III ve IV
Cevap.37) A
Açıklama: Ökaryot bir hücrenin çekirdek, kloroplast, mitokondri organellerinde DNA bulunur. Sitoplazmada bulunmaz. sentrozomda bulunmaz. Ribozomlarda DNA değil, RNA bulunur.
SORU 38. Fotosentezi gerçekleştirebilen bir yaprak hücresinin bazı organelleri arasındaki ilişki aşağıdaki şemada gösterilmiştir.
Şemadaki bilgilere göre I, II ve III ile belirtilen organellerin isimleri aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
Cevap.38) B
Açıklama:
I. ATP ve CO2üretilen mitokondridir.
II. Su ve CO2 kullanan kloroplasttır.
III. Dehidrasyon olayını gerçekleştiren bir organeldir. Ribozom veya lökoplast gibi.
SORU 39. Bitki ve hayvan hücreleri için hangisi ortak özelliktir?
A) Glikozun fazlasını nişasta olarak depolama
B) Fotofosforilasyon ile ATP sentezi yapabilme
C) Oksidatif fosforilasyon ile ATP üretebilme
D) Lizozomları ile hücre içi sindirim gerçekleştirme
E) Sitokinezi boğumlanma ile gerçekleştirme
Cevap.39) C
Açıklama:
A) Glikozun fazlasını nişasta olarak depolama . (Sadece bitkiler depolar.)
B) Fotofosforilasyon ile ATP sentezi yapabilme. (Sadece bitkiler fotosentez sırasında yapar.)
C) Oksidatif fosforilasyon ile ATP üretebilme. Ortaktır. ( Hem bitki hem de hayvan hücresinde yapılır.)
D) Lizozomları ile hücre içi sindirim gerçekleştirme. (Sadece hayvan hücrelerin gerçekleşir. Çünkü bitki hücresinde lizozom organeli yok.) ( Sadece basit yapılı bitkilerde ‘’fitolizozom’’ vardır, ‘’lizozom’’ yoktur.)
E) Sitokinezi boğumlanma ile gerçekleştirme. (Sadece hayvan hücrelerin gerçekleşir. Çünkü bitki hücresinde Sitokinez boğumlanma değil ara lamel oluşumu ile gerçekleşir.)
Soru .40) Çekirdekte aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
A) DNA B) Sentrozom C) ATP D) Ribozom E) RNA
Cevap .40) B
Açıklama:
A) DNA . Bulunur. ( DNA kesinlikle çekirdeğin içindedir. Özellikle ökaryotlarda DNA sitoplazmada bulunmaz, çekirdeğin içinde bulunur.)
B) Sentrozom . Bulunmaz. ( Sentrozomun çekirdek içinde veya üzerin de bir işlevi yoktur. Sitoplazma içinde bulunur.)
C) ATP . Bulunur. ( ATP çekirdeğin içindeki enerji gerektiren olaylar için bulunmak zorundadır.)
D) Ribozom . Bulunur. ( Ribozom çekirdeğin içinde bulunmaz. Ancak çekirdek zarı üzerinde bulunur.)
E) RNA. Bulunur. ( RNA kesinlikle çekirdeğin içindedir. Çünkü tüm RNA çeşitleri DNA tarafından çekirdek içinde sentezlenir.)
Soru .41) Kromozom ile ilgili olarak,
I. Aynı türden canlıların kromozom sayısı aynıdır.
II. Farklı türden canlıların kromozom sayısı farklıdır.
III. Kromozom sayısı benzer olan canlıların genetik yapıları da benzerdir.
Verilen açıklamalardan hangileri yanlış olabilir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve IIII
Cevap .41) E
Açıklama:
I. Aynı türden canlıların kromozom sayısı aynıdır. YANLIŞ olabilir. ( Genellikle doğru bir ifade olmakla beraber her zaman doğru değildir. Örneğin, ‘’partenogenez’’ örneği olan arılarda erkek (n) arıların ve dişi arıların (2n) kromozom sayısı aynı değildir. Bu nedenle bu ifade yanlış olarak kabul edilir.)
II. Farklı türden canlıların kromozom sayısı farklıdır. YANLIŞ olabilir. ( Genellikle doğru bir ifade olmakla beraber her zaman doğru değildir. Örneğin, Farklı tür olmalarına karşın ‘’ Moli balığı (46 ) ‘’ ve ’’İnsanda (46) kromozom sayıları aynıdır.)
III. Kromozom sayısı benzer olan canlıların genetik yapıları da benzerdir. YANLIŞ. ( Kesinlikle yanlıştır. Çünkü canlını genetik yapısı genlerin sayısı yapısı ve özellikleri ile ilgilidir . Kromozom sayısı genetik yapıyı etkilemez. Yine örnek olarak ‘’Moli balığı’’ ve ‘’ İnsanı’’ örnek verebiliriz.)
Soru .42)
I. Kromatin iplik
II. Kromatit
III. Kromozom
Bir hücrede bulunabilen genetik materyal formlarından hangisinin hücrede tespiti, hücrenin bölüneceğine kanıt oluşturur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
Cevap .42) E
Açıklama:
I. Kromatin iplik. KANIT DEĞİLDİR. ( Çünkü, hücre bölünmediği zamanlarda genetik materyali kromatin iplikler halinde bulunur.)
II. Kromatit . KANITTIR. ( Çünkü, hücre bölüneceği zaman kromatin iplikler kromozomlara dönüşür. Kromatitler de kromozomu oluşturan kollardır . Yani bir kromozom iki kromatit bir kromozomu oluşturur.)
III. Kromozom KANITTIR. ( Hücre bölünme aşamasında kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak önce kromatitlere dönüşür.
Daha sonra her iki kromatit birleşip bir kromozomu oluşturur. Bölünme tamamlandıktan sonra kromozomlar tekrar kromatin iplikler haline döner.)
Soru.43) Bitki hücrelerinde bulunabilen;
I. Lökoplast
II. Peroksizom
III. Koful
Organellerinden hangileri bitki ve mantar hücrelerinde de bulunur?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
Cevap .43) D
Açıklama:
I. Lökoplast. ORTAK DEĞİL. (Lökoplast bir plastid çeşididir ve plastidler bitkide bulunur. Mantarda ve hayvanlarda plastid yoktur.)
II. Peroksizom. ORTAKTIR. ( Peroksizom tüm ökaryot hücrelerde bulunur. Yani bu durumda hem bitkide hem de mantar da bulunur.)
III. Koful. ORTAKTIR. ( Koful tüm ökaryot hücrelerde bulunur. Yani bu durumda hem bitkide hem de mantar da bulunur.)
Soru.44) Genç ve yaşlı bitki hücreleri arasında aşağıdakilerden hangisi bakımından farklılık yoktur?
A) Hücre boyutu B) Çekirdek büyüklüğü C) Metabolizma hızı D) Hücre çeperinin yapısı E) Hücre zarının yapısı
Cevap .44) E
Açıklama:
A)Hücre boyutu. Farklık Var. ( Genç bitki hücreleri hücre boyutu daha büyüktür.)
B) Çekirdek büyüklüğü. Farklık Var. ( Genç bitki hücrelerinin çekirdeği daha büyüktür.)
C) Metabolizma hızı. Farklık Var. ( Genç bitki hücrelerinin metabolizması daha hızlıdır.)
D) Hücre çeperinin yapısı. Farklık Var. ( Genç bitki hücrelerinin çeperi daha incedir. Yaşlı hücreler zaman içinde daha fazla madde birikimi yaptığı için hücre çeperi genç bitki hücresine göre daha kalındır.)
E) Hücre zarının yapısı. Farklık Yok. ( Genç ve yaşlı bitki hücrelerinin hücre zar yapısı aynıdır.)
Soru.45) Sitoplazmasında sentrozom bulunan bir hücre için aşağıdakilerden hangisi kesinlikle yanlıştır?
A) Alg hücresidir.
B) Bölünebilen bir hücredir.
C) Bölünemeyen bir hücredir.
D) Zarlı organellere sahiptir.
E) Peptidoglikan yapılı hücre çeperi vardır.
Cevap .45) E
Açıklama:
A) Alg hücresidir. Doğru. (Hayvan ve alg hücrelerinde bulunur. Ancak bitkiler de bulunmaz.)(Unutma: Gelişmiş bitkilerde yok ama ilkel yapılı bitkilerde sentrozom var. Gelişmiş bitkilerde olmadığı için istisna olarak sorulmadığı sürece genel olarak gelişmiş bitkilerde olmadığı için ’’ bitkilerde sentrozom yok ‘’denir.)
B) Bölünebilen bir hücredir. Doğru. (Genel olarak sentrozom iğ ipliklerini oluşturduğu için bölünmeyle ilgilidir. Dolayısıyla sentrozomu olan bir hücre bölünebilen bir hücredir denebilir.)
C) Bölünemeyen bir hücredir. Doğru. (Sentrozom genelde bölünmeyle ilgili olsa da bunun istisnai bir durumu da vardır. Sentrozom hücrede sil, kamçı gibi yapıların oluşmasın da sağlar. Sperm hücresinde sentrozom vardır ancak sperm hücresi bölünemez. Spermde ki sentrozomu oluşturan iki sentriyolden biri spermin hareketini sağlayan kamçıya dönüşür. Diğeri de zigota aktarılır. Zigot, bölünebilen bir hücredir. Zigotu oluşturan yumurtada sentrozom kesinlikle yoktur. Bu durumda zigotun bölünmesi için gerekli sentrozom spermden geçen sentriyolün çoğalmasıyla oluşacaktır.)
D) Zarlı organellere sahiptir. Doğru. (Sentrozom sadece ökaryot hücrelerde bulunur. Dolayısıyla da sentrozomu olan hücrenin zarlı organelleri vardır).
E) Peptidoglikan yapılı hücre çeperi vardır. Yanlış. ( Peptidoglikan yapılı hücre çeperi sadece prokaryotlarda vardır. Sentrozom da prokaryot hücrelerde yoktur.)
KONU BİTTİ .
Bir yanıt yazın